Tijdens het lezen van Jack moest ik denken aan het Aboriginalgebruik om kinderen van enkele jaren oud een nieuwe naam te geven die past bij hun aard, een inspirerend en verstandig ritueel. Namen kunnen nu eenmaal pijnlijke profetieën zijn. De zussen van het hoofdpersonage Jack heten Faith, Hope, Grace en Glory. Predikant Boughton heeft geluk met zijn dochters, zij doen hun naam eer aan. Anders is dat met zoon Jack die vernoemd is naar een man die herinnerd wordt om zijn dapperheid en heldenmoed, kenmerken die in Boughtons zoon nooit tot bloei kwamen. Jack noemt zichzelf liever de Prins der Duisternis. Hij is het zwarte schaap van de familie. Hij weet dat de deur van zijn vaders huis altijd open staat, maar kan het niet opbrengen om terug te keren naar Gilead, het dorp in Iowa waar hij vandaan komt.

Rauwe zenuw

Wie vertrouwd is met het werk van Marilynne Robinson zal zich Jack herinneren als de man die zijn geboorteplek ontvluchtte nadat hij een meisje zwanger had gemaakt. In de romans Gilead, Thuis en Lila schreef Robinson over de families van twee bevriende predikanten. Jack maakt van dit rijtje een kwartet. Je kan de romans onafhankelijk van elkaar lezen, al werpen ze interessante schaduwen op elkaar. In Thuis uit 2008 schreef Robinson over Jack: 'Ze waren zo bang geweest dat ze hem zouden kwijtraken, en toen wáren ze hem kwijtgeraakt, en dat was het verhaal van hun gezin, hoe warm, vruchtbaar en hecht het de buitenwereld ook mocht zijn voorgekomen.'

In haar nieuwe roman omschrijft Robinson haar hoofdpersonage als volgt: 'Hij was niets, een rauwe zenuw, een door drank verzachte pijnscheut, de glans van zijn gepoetste schoenen.' Jacks kin is ongeschoren, zijn hemdsmouwen rafelen, hij leeft 'bij het kwartier'. Hij is een zwervende eenling die zich ophoudt in St. Louis. Af en toe heeft hij een baantje. De enige zekerheid is dat hij alles verpest. Robinson vertelt ons dat hij in de gevangenis heeft gezeten, maar voor de rol van Prins der Duisternis valt Jack te zachtmoedig uit. Ja, zijn leven is een vlechtwerk van leugens en vermommingen, maar hij heeft ook pech. Net als een archetypisch personage van Hitchcock bevindt hij zich vaak op de verkeerde plek op het verkeerde moment.

Eenzaten

Jack vertoont gelijkenissen met Lila, het hoofdpersonage uit Robinsons vorige roman. Net als zij is hij tot op het bot vereenzaamd. Robinsons fascinatie voor eenzaten hangt samen met haar overtuiging dat zij harder hun best moeten doen om het leven te kunnen leven. Ze denken diep na, hebben een buitenstaandersblik. Anders dan Lila is Jack een prater met een voorliefde voor poëzie - hij citeert John Milton en William Carlos Williams. Zijn liefde voor gedichten deelt hij met Della ­Miles, de zwarte vrouw die hij ontmoet tijdens een regenbui. Zij geeft les op een middelbare school. Haar vader is een vooraanstaand bisschop en verzet zich tegen de relatie van Jack en zijn dochter.

Van de vier titels is Jack de minst essayistische. Robinson refereert aan de Bijbel, maar omdat we alles zien door Jacks ogen leggen de verwijzingen naar literatuur meer gewicht in de schaal. Zo bevat deze roman een Hamletachtige passage over de nacht die Jack doorbrengt in de spiegelzaal waar hij overdag dansles geeft. Hij wordt er bezocht door de spoken uit zijn verleden.

Is er genade mogelijk voor Jack? Kan hij 'als Lazarus' zijn leven een nieuwe vorm geven, samen met Della? Dat is de vraag.

Op stilistisch vlak sluit dit boek aan bij zijn voorgangers. De taal is een tikje vormelijk met woorden als 'meestentijds' en 'luisterrijk', zij het ook lyrisch, bijvoorbeeld in een beschrijving van de nachtkleuren.

Robinson laat Jack citeren uit het werk van Robert Frost: 'Ik voel al lang vertrouwdheid met de nacht./ Ik ga uit in de regen - en kom thuis in de regen.' Deze verzen schetsen niet alleen Jacks gemoed, maar karakteriseren de volledige roman. Dit boek is net zo troostend en betoverend als nachtelijke regen.

Vertaald door Ton Heuvelmans, Arbeiderspers, 304 blz., 22,50 € (e-boek 15,99 €).

Hoe leven mensen? Dat is de 'oervraag' van Jack, de titelheld van Marilynne Robinsons nieuwe roman. Al op jonge leeftijd beschouwt hij zijn bestaan als een verloren leven. Leven is een beproeving en de constante strijd heeft Jack ontzield: 'Jij leeft als iemand die al overleden is', zegt de Afro-Amerikaanse onderwijzeres Della op wie Jack verliefd wordt. Jack is gesitueerd in het St. Louis van de jaren vijftig van de vorige eeuw en het rabiate racisme van die periode is een belangrijk thema in deze sterke roman.

De drijvende kracht achter de segregatie in de Verenigde Staten was de doctrine 'gescheiden maar gelijk'. De liefde van Jack en Della wordt dus niet zozeer gedwarsboomd door praktische bezwaren, maar vooral door wrede wetten: het is verboden om 'gemengd' samen te wonen. 'Het is moeilijk een andere tijd te begrijpen', schreef Robinson al eerder in Gilead (2004). Gelukkig is er de literatuur, het hulpmiddel bij uitstek om het verleden te doorgronden.

Jack is het vierde deel van een serie die begon met Gilead, gevolgd door Thuis (2008) en Lila (2014). De boeken zijn heel goed los van elkaar te lezen.

Robinson ontving voor Gilead de Pulitzer Prijs. In deze roman richt de bejaarde predikant John Ames zich tot zijn jonge zoon en waarschuwt hij hem voor zijn naamgenoot John Ames Boughton (roepnaam Jack): 'Hij is geen man met een zeer hoogstaand karakter'. Jack is in Gilead teruggekomen naar het gelijknamige plaatsje in Iowa om te kijken of hij daar met zijn vrouw Della en hun zoontje kan samenwonen. In St. Louis kwam de politie aan de deur om ze te wijzen op de wet tegen gemengd samenwonen. Jack is het verhaal van een verboden liefde, dat een paar jaar eerder speelt dan Gilead. In tegenstelling tot het soms wat statische Gilead is Jack dynamisch. Dat komt onder meer door de vele gesprekken tussen Jack en Della.

Tijdens een toevallige ontmoeting op een kerkhof praten ze de hele nacht. In de heerlijke, snedige dialogen ontrafelt zich het spel van aantrekken en afstoten. Jack is openhartig en waarschuwt Della dat hij een 'verstokte, doorgewinterde hufter' is. Maar het zogenaamd verdorven karakter van Jack is niet het grootste obstakel.

Robinson benadrukt niet hoe onrechtvaardig en wreed die periode in de Amerikaanse geschiedenis was, dat zou gemakkelijk scoren zijn. De tijd fungeert als een achtergrond voor het liefdesverhaal en de spanning ontstaat door het contrast: de mooie liefde in een lelijke maatschappij, de sensitieve verbinding in een hardvochtige samenleving. De nadruk ligt op de psychologie van Jack en Della en hun driften en verlangens. Jack wil niet verliefd op haar zijn, hun liefde is immers gevaarlijk en strafbaar, maar hij heeft geen keuze: hoe vaak Jack zich ook voorneemt Della definitief te verlaten, telkens keert hij bij haar terug. En Della laat zich niet afschrikken, niet door de wet, haar familie of het destructieve karakter van Jack. Anders dan de afstandelijke John Ames zijn Jack en Della personages om te omarmen.

geen slecht mens

Als jongetje was Jack al zeer angstig, hij spijbelt, haalt kattenkwaad uit, verlaat vroegtijdig de universiteit, raakt aan de drank, verliest zijn dochtertje op jonge leeftijd, belandt in de gevangenis en eenmaal op vrije voeten lukt het hem maar moeilijk om het hoofd boven water te houden.

Jack is 'de eenzaamste man ter wereld'. Hij waarschuwt Della dat hij altijd alles verpest en het is onvermijdelijk dat hij ook hun relatie zal verknallen. 'Ongezien ben ik op mijn best. De Prins der Duisternis. De Prins der Afwezigheid zelfs.' Later zegt Jack tegen een dominee: 'Ik ben een begenadigde dief. Ik lieg moeiteloos, vaak zonder aanwijsbare reden. Ik ben een kwaadaardig en overtuigd alcoholist. Ik heb geen talent voor vriendschap. De talenten die ik heb, gebruik ik niet. Ik ben me voortdurend en bijna obsessief bewust van alles in mijn directe omgeving wat breekbaar is en heb de obsessieve aandrang om dat kapot te maken.'

Maar Jack is geen slecht mens en Della weet dat. Ook zij kent het onderscheid dat Jack maakt tussen wat hij is en wie hij is: 'Wanneer je karakterfouten jouw karakter zijn, dan word je een 'wat'. Dat was hem opgevallen. Niemand zegt ooit: een leugenaar is wie je bent, of: wie je bent is een leugenaar. Hij was absoluut een wat. Hij trekt een pak aan, en een oplichter is wat hij is.'

Della weet wie Jack is: een lieve, zachte, intelligente man, een getormenteerde geest die graag poëzie leest en die zijn worsteling en wanhoop samenvat in drie woorden: 'Hoe leefden mensen?' In Gilead was Jack het boeiendste personage en in Jack laat Robinson weer met verve zien wat voor een bijzonder en kleurrijk figuur hij is.

Vert. Ton Heuvelmans Arbeiderspers; 300 blz. €22,50.